اولاً بايد اذعان نمود كه به مسئله شيوع ويروس كرونا در جهان امروزي نه تنها به شكل يك اپيدمي، بلكه به عنوان يك پديده تغيير ساختاري بايد نگاه كرد. و با توجه به منطق علم اخلاق اپيكوري بدون توجه به خوب يا بد بودن ذاتي اين پديده، آبشخوري كه بدان آب مي ريزد را ملحوظ نظر قرار داد. چونانكه عليرغم خانمانسوزي جنگ ها، تأثيرات مثبت تقلاي انسانها در شرايط سخت جنگي و تمهيدات مورد نياز بعدي كه منجر به اختراعات و اكتشافات موثر در بهبود شرايط معيشتي و رفاهي انسانها در دوران هاي بعدي شده است را نمي شود حاشا نمود.

همه تحليل گرها در اين نقطه اتفاق نظر دارند كه كرونا تأثيرات عميقي بر روابط ومناسبات بشري خواهد گذاشت. بزرگترين تأثير كليدي اين پديده تضعيف روابط رودررو كه من آنرا "اَبداني" مي نامم؛ و تبديل هرچه بيشتر آن به روابط مجازي(Virtual) و كنترل از راه دور(Remote Sensor Control) كه من آنرا "اِبداعي" مي نامم، مي باشد.

حال اين سئوال پيش مي آيد كه:

• اين تغييرات ساختاري چه تأثيرات عيني در فرهنگ و تمدن جوامع بشري مي تواند داشته باشد؟
• با توجه به آن تأثيرات، راهكارهاي بهينه چه مي تواند بوده باشد؟
• در نهايت تكليف ما چيست و چگونه مي توانيم خود را با اين تغييرات انطباق داده و راه تداوم و بهبود حيات خود را پيدا كنيم.

در اينجا لازم مي آيد كه از روش شناسي مهندسي يعني خياط دوز كردن(Tailor-Made) براي دستيابي به راهكارهاي مناسب حياتي و معيشتي مورد نياز جامعه خودمان كمك بگيريم. اما ابتدا بايد اصول كلي حاكم بر اين تغييرات ساختاري را مورد مداقه قرار داده و آن را بشناسيم. سپس با توجه به پتانسيل هاي خودي به شكل انطباقي در ارائه الگوها و مدل توسعه بكوشيم.

گفتيم كه پديده كرونا تمامي روابط و مناسبات اجتماعات بشري را متحول مي كند. و شاكله اين تحول، كوچ هجومي اين روابط و مناسبات از"اَبداني" به "اِبداعي" است. البته به نظر مي رسد بستر و فضاي مناسب اين امر با توجه به موضوع انقلاب چهارم صنعتي و حتي پديده جامعه پنجم ژاپن و بهره گيري از اينترنت اشيا(IOT) و بلك چين و دسترسي وسيع همگاني به اينترنت و GIS و تكنولوژي اطلاعات(IT) در راستاي فرايند جهاني سازي(Globalization)، قبلاً فراهم شده و تنها جاري سازي مكانيزم آن بايد عملياتي شود.

پس بيايم به سئوال اول بپردازيم؛

•    "اين تغييرات ساختاري چه تأثيرات عيني در فرهنگ و تمدن جوامع بشري مي تواند داشته باشد؟"

اگر بخواهيم موجز و مختصر تأثيرات ساختاري اين پديده را در فرهنگ و تمدن بشري بررسي بكنيم، به نظر مي رسد همانطور كه گفته شد تبديل سريع روابط و مناسبات اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي از ابداني به ابداعي مي باشد.

به نظر بنده اين امر به بروز پديده ثانويه اي منجر خواهد شد. و آن تشديد پارادكس سرمايه گذاري سرمايه بر(Intensive Labor) با سرمايه گذاري كاربر(Extensive Labor) خواهد بود. و با آزاد كردن وقت نيروي كار و استفاده بهينه از آن، نه تنها بهره وري كار را به صورت انفجاري بالا خواهد برد، بلكه راهكار معيشت در فضاي توسعه پايدار(Sustainable Development) را نيز هموار خواهد نمود. حال خواهي پرسيد چگونه و به چه سان؟

در دنياي جديد شهرها متحول مي شوند. و بخش سكونت گاهي آن از حالت متراكم به حالت گسترش يافته سير مي كند. روستا شهرهاي جديد بوجود مي آيند. استفاده بهينه از زمان و مكان و فضا اتفاق مي افتد. با استفاده از انرژي هاي تجديد پذير بمانند انرژي خورشيدي، انرژي بادي و انرژي لايه هاي زمين، همسان با بيوگاز حاصل از فضولات حيواني و زباله ها در واحد هاي منفرد و بعضاً مجتمع، انسان ها توأم با زندگي عادي خود به توليد بخش اساسي ملزومات معيشتي خود و جامعه با كشت گلخانه اي بدون خاك(هيدروپونيك و آيروپونيك) در باغچه ها و پشت بام هاي خود و با استفاده از پساب بازيافتي مصرفي خانوار يا تبديل بخارات هوا به قطرات آب، هر واحد سكونتي خود را به واحد توليدي تبديل خواهند نمود. اما در عين حال نقش بخش متمركز شهري با ارائه خدمات كنترل و راهبري از دور و با استفاده وسيع از فيلد باس مخابراتي پر رنگ تر مي شود. مشاغل جديدي بوجود مي آيد.

دور كاري وقت شهروندان را آزاد كرده و با تشكيل سازمان ها و نهادهاي مردمي و شبكه هاي مربوط، استفاده از اوقات فراغت مردم با تشكيل بازارهاي مكاره و بازيهاي تازه بوجود آمده هم فال هم تماشا خواهد بود. يعني از منافع مادي آن نيز بهره مند خواهند شد.

مزيت هاي نسبي جابجا مي شوند. مزيت نسبي مواد معدني شامل نفت و گاز و محصولات آن جاي خود را به مزيت نسبي تنوع زيستي(Biodiversity) ميدهد. مشاغل و كسب وكارهاي جديدي بر مبناي صنعت شبيه سازي(Simulation) با استفاده وسيع از تكنولوژي شبيه سازي ايجاد مي شود.

در بخش تغييرات ساختاري فرهنگي، بسياري از تابوهاي هزاران ساله فرو مي ريزد. جاي آن ها را آوازه گري(Propaganda) رسانه هاي هدف مند با ايجاد ماتريس هاي جديد ذهني پر مي كند. دولت ها در چارچوب نظم نوين جهاني بسيار مقتدرانه عمل خواهند كرد. اما الزاماً رهبريت تابعي از مكانيزم هوشمند دانش محور خواهد بود. در صورتيكه تشكل هاي مردم نهاد(NGO) ها خوب رشد نيابند، اينجا بيم آن است كه برده داري نوين با تقويت جايگاه توتاليتر حكام رشد پيدا كند؛ پس نقش تشكل هاي مردم نهاد در ساختار جديد سياسي- اجتماعي بسيار پررنگ خواهد شد. مبارزات طبقاتي جاي خود را به مبارزات شبكاتي خواهد داد. تكنولوژي تنها زماني جايگاه خود را حفظ خواهد كرد كه از ويژگي شبيه سازي- رسانه(Communication- Simulation) بهره مند بوده باشد.

و سئوال دوم و سوم؛

• "با توجه به آن تأثيرات، راهكارهاي بهينه چه مي تواند بوده باشد؟"
• در نهايت تكليف ما چيست و چگونه مي توانيم خود را با اين تغييرات انطباق داده و راه تداوم و بهبود حيات خود را پيدا كنيم.

راه كار بهينه براي ورود به دنياي جديد و برخورد با پديده زمان نيز از سال هاي قبل در شئونات اجتماعي- اقتصادي نشان هايي از خود را به ارمغان گذاشته است. دولت الكترونيك، ارائه خدمات به شكل درگاه واحد(One Stop Shop) و پنجره واحد(One Window All Services) در مديريت اقتصاد كلان و پلتفرم ها و اپليكيشن ها در مديريت اقتصاد خرد نمونه بارز آن هاست. كه در جامعه رو به توسعه عليرغم اذعان شعاري دولت ها درجه كاميابي آن ها در انجام اين مأموريت متفاوت بوده است. موفقيت بعضي كشورهاي هم همجوار از قبيل آذربايجان در راه اندازي شبكه درگاه "آسان خدمت" تجربه قابل استفاده ايست، كه با انجام يك تفاهم نامه همكاري در حال انتقال تجربه به كشور افغانستان مي باشد.

اما اين نيز عليرغم دستيابي به تجارب بسيار مفيد، در ورود به جهان پساكرونايي نا رسا و ناكافي خواهد بود.

بايد چشم ها شست. بايد طرحي نو درانداخت. در نظم نوين پساكرونايي آرمان خواهي بايد به سوي استقرار نهاد ملت- دولت(Nation- State) بوده باشد. ساختار هاي موجود حاكميتي و اجتماعي جوابگوي نيازهاي فزاينده تكنولوژي محور نمي توانند بوده باشند. با جابجايي مزيت هاي نسبي اقتصادي، سامانه موجود اقتصاد ها مي بايست متحول و ارتقا يابد.

پهناوري سرزميني، تنوع زيستي، دسترسي آسان به بازار وسيع(با توجه به پتانسيل بازار داخلي و منطقه اي) نيروي انساني بهره مند از تحصيلات دانشگاهي جوياي كار و وجود تجار و صنعت گران و اهالي كسب وكار ظرفيت بسيار مغتنمي را به دست مي دهد تا با مشاركت در بازار هاي منطقه اي و جهاني و مبادله سهم با آن ها در دنياي جديد پرچم خود را بر افراشته سازيم.

ساخت پالايشگاه يا پالايشگاه هاي گياهان دارويي و تقويت كشت و فراوري آن ها و بهره برداري از پتانسيل تنوع زيستي يكي از برنامه هاي كليدي اين دوران مي تواند بوده باشد.

ظرفيت هاي بسياري در ارائه پيمان كاري فرعي(Sub-Contracting) در زمينه هاي صنعتي و خدماتي عليرغم استفاده غير متشكل و ناپايدار از آن هنوز امكان فعال شدن پيدا نكرده و مغفول باقي مانده است؛ كه مي شود با يك برنامه ريزي اصولي و با نهادسازي، كادرپروري و شبكه آرايي با توجه به موج جديد از آن استفاده نمود.